Haklı bir sebep olmaksızın, bir başkasının malvarlığından veya emeğinden zenginleşme halinde sebepsiz zenginleşme söz konusu olur. Malvarlığında zenginleşme, malvarlığının artması şeklinde olabileceği gibi, borcun haklı sebep olmadan azalması şeklinde de olabilir. Kişinin yapması gereken bir gideri yapmaktan haklı bir sebep olmadan kurtulması da sebepsiz zenginleşmedir.
Sebepsiz zenginleşmeden söz edebilmek için hukuka aykırılık aranmaz; yani olsa da olur, olmasa da.
Zenginleşenin bu zenginleşmeyi aynen veya nakden iade etmesi gerekir.
Zenginleşen iyi niyetli ise temerrüde düşürmek için kendisine ihtar çekilmelidir. İyi niyetten kasıt “bilmeme hali” olduğundan, zenginleşen bu zenginleşmeyi bilmiyorsa ihtar çekilerek iade konusunda uyarılmalıdır. İhtara rağmen iadeyi gerçekleştirmeyen kişinin sorumluluğu yalnızca zenginleştiği miktarla sınırlı kalmayacak, karşı tarafın bu durumdan kaynaklı ek zararından da sorumlu olacaktır.
Sebepsiz zenginleşme davası ise ihtar çekmeden de açılabilir.
Sebepsiz zenginleşmeden doğan istem hakkı, hak sahibinin geri isteme hakkı olduğunu öğrendiği tarihten başlayarak iki yılın, her hâlde zenginleşmenin gerçekleştiği tarihten başlayarak on yılın geçmesiyle zamanaşımına uğrar. Zenginleşme, zenginleşenin bir alacak hakkı kazanması suretiyle gerçekleşmişse, diğer taraf istem hakkı zamanaşımına uğramış olsa bile, her zaman bu borcunu ifadan kaçınabilir.
Sebepsiz Zenginleşmeye Dayanarak Geri İstenebilen Diğer İfalar
Belirttiğimiz örnekler dışında sebepsiz zenginleşme davasının konusu olabilecek iki önemli husus daha vardır:
- Borçlanmadığı edimi kendi isteğiyle yerine getiren kimse, bunu ancak kendisini borçlu sanarak yerine getirdiğini ispat ederse geri isteyebilir.
- Sözleşme geçersiz olursa, karşılıklı verilenler sebepsiz zenginleşme hükümlerince geri istenebilir. Geçersizliğin türü, talebin sebepsiz zenginleşmeye dayandırılması açısından önem taşımaz; yani kesin hükümsüzlük, iptal edilebilirlik, tek taraflı bağlamazlık nedeniyle bir geçersizlik durumu ortaya çıkabilir.
Sebepsiz Zenginleşme ile Geri İstenemeyecek Olan İfalar
Sebepsiz zenginleşmeye dayanarak geri istenemeyecek ifalar ise şunlardır:
- Eksik borçlar: İfa edilmesi halinde geri istenemez.
“Zamanaşımına uğramış bir borcun ifasından veya ahlaki bir ödevin yerine getirilmiş olmasından kaynaklanan zenginleşmeler geri istenemez.”
hükmüne yer verilmiştir.
Görüldüğü üzere, kanun koyucu bu hükümde eksik borçlardan yalnızca ikisini belirtmişse de, diğer eksik borçların da ifa edilmesi halinde geri istenmesi mümkün değildir.
Bu çerçevede:
- Kumar ve bahis borcu,
- Evlenme simsarlığından doğan borç,
- Konkordatodan arta kalan borçlar
ifa edildiği takdirde sebepsiz zenginleşmeye dayanarak geri istenemez.
- Hukuka veya ahlaka aykırı amaç için yapılan ifalar geri istenemez. Açılan davada hâkim, bu şeyin Devlete mal edilmesine karar verebilir.
Sebepsiz Zenginleşmenin Konusunu İade
Kanun koyucu, iadeyi iyi niyetli ve kötü niyetli zenginleşen ayrımına tabi tutmuştur. Bu nedenle iadenin kapsamı, zenginleşen kişinin niyetine göre değişmektedir.
1. İyi Niyetli Zenginleşenin İadesi
İyi niyetli zenginleşen, zenginleşmenin geri istenmesi sırasında elinden çıkmış olduğunu ispat ettiği kısmın dışında kalanı geri vermekle yükümlüdür.
Başka bir ifadeyle:
Elinden çıkarmış olduğu ve karşılığında malvarlığına da bir girdi olmamış kısımdan sorumlu değildir.
İadenin kapsamına, zenginleşme yoluyla elde edilen gelirler de dahil edilir.
İyi niyetli zenginleşen, davayı açan kişiden bazı masraflarını da talep edebilir. Bu masraflar şu şekilde kategorize edilir:
- Zorunlu gider: Malın korunması için yapılması gereken gider.
- Faydalı gider: Malın verimini artırmak amacıyla yapılan gider.
- Lüks gider: Mala estetik kaygılarla ve kişisel tatmin amacıyla yapılan gider.
İyi niyetli zenginleşen:
- Zorunlu ve faydalı giderlerini, geri verme isteminde bulunan kişiden talep edebilir.
- Lüks giderlerini isteyemez; ancak, kendisine karşılık önerilmezse, o şey ile birleştirdiği ve zararsızca ayrılması mümkün bulunan eklemeleri geri vermeden önce ayırıp alabilir.
2. Kötü Niyetli Zenginleşenin İadesi
Sebepsiz zenginleşmeyi bilen veya bilmesi gereken kişi, kötü niyetli olarak değerlendirilir.
Zenginleşen, zenginleşmeyi iyi niyetli olmaksızın elden çıkarmışsa veya elden çıkarırken ileride geri vermek zorunda kalabileceğini hesaba katması gerekiyorsa, zenginleşmenin tamamını geri vermekle yükümlüdür.
Bu nedenle kötü niyetli zenginleşen, elinden çıkardığı kısımdan da sorumludur.
Buna ek olarak:
- Zenginleşme yoluyla elde ettiği kazancı ve hatta
- Elde etmeyi ihmal ettiği kazancı da iade etmek zorundadır.
Kötü niyetli zenginleşen:
- Zorunlu giderlerini isteyebilir.
- Faydalı giderlerinden yalnızca geri verme zamanında mevcut olan değer artışının ödenmesini isteyebilir.
- Lüks giderlerini isteyemez. Ancak, kendisine karşılık önerilmezse, o şey ile birleştirdiği ve zararsızca ayrılması mümkün bulunan eklemeleri geri vermeden önce ayırıp alabilir.
